NA MINISITA NI TABAGONE KEI NA QITO LAISENIA TUITUBOU

Nodra vosa ena kena soli na yaya ni vakaukauwa yago ena koro vakaturaga o Vunimono ka vakayacori ena siga Moniti nai ka 5 ni vula o Noveba, 2018

• Ni sa tiko saka na Turaga na Nailagolaba Turaga na Tui Kuku;
• Kemuni na dauniveiqaravi ni liga ni matanitu;
• Kemuni na itubutubu kei na dauniveisusu;
• Cauravou, goneyalewa kei kemuni na lalai;
====================================

Ni sa Bula Vinaka.

• Taumada au via vakaraitaka na noqu vakavinavinaka ena veikidavaki kei na veivakataukeitaki sa mai vakayacori vei au vata kei ira na i vakalesilesi ni Tabacakacaka ni Tabagone kei na Qito. E ka marautaki vei au meu mai tiko rawa ena kena mai soli vei kemuni na nomuni vale ni vakaukau yago vou oqo ena vanua vakaturaga o Vunimono.

• Na vakaukauwa yago kemudou na Turaga e sa vakadinadinataki mai vei ira na daudidigo ni sa dua na tiki ni noda bula eda dau vakawaletaka vakalevu. E sa laurai tale ga vakavuniwai ni sa toro cake tale ga na levu ni mate kerei se Non Communicable Diseases ka dua tiko na vuna levu sa i koya na kena sa sega ni dau yavalati vakawasoma na yago.

• Au rai toka yani qo au raica ni dou bulabula vinaka na Turaga kei na Marama mataqali kau vakabauta ni dou sa dau vakaukauwa yago wasoma tiko mai.

• Na kena mai soli tiko vei kemudou na i yaya e so oqo e tiki tiko ni veiqaravi ni nomudou Tabacakacaka e na nodra vukei na i tabagone vakabibi e na kena tuberi cake na nodra bula vaka dau qito.

• E a tuvatuva ka kina na nomudou Tabacakacaka e na rua na yabaki sa oti ni oti na kena ciqomi na nomudou kerekere ia a mani mai takoso na cava ko Winston ka mai vuna na kena mai tu kina vakawawa na kena tosoi e vica na i tuvatuva ni minisitiri ke dua vei ira na nomudou kerekere.

• Ia na qito qo na rakavi e gadrevi sara kina vakalevu me tuvaki vinaka tu na yagoda kei na noda vakasama.

• E na siga e nanoa au mai tavoca tiko kina e dua na vuli lekaleka me baleta na nodra dau qaravi na noda i tokani ka ra dau sotava na mavoa e na loma ni rara.

• E sa kauwai sara kina vakalevu na Matabose Cokovata ni Rakavi e Vuravura ka sa vunauca tiko e na vei yasai vuravura na kena qarauni na mavoa e loma ni rara.

• E dikevi rawa tale ga ni dau vu tale ga na mavoa e na kena sega ni tuvaki vinaka tu na yagodra na dau qito. E sa dodonu meda kauwai talega kina na veisoqosoqo ni rakavi ka da raica me ra vakavulici na i vakalesilesi ni vei soqosoqo e na kena tuvanaki tu vakamatau na veika me na qaravi ke na yaco na mavoa e na loma ni rara.

• E na kena sa kau mai vaka voleka ki vei keda na veivakararamataki qo e a nakita na i soqosoqo levu oqo me veidonui kei na sotasota ni qito lewe ya vitu ni ni ‘Oceania’ me rawa ni ra tiko tale ga e na vuli oqo na i vakalesilesi ni vei timi e na qito tiko e na sotasota oqori e na macawa qo.

• Ia e ka marautaki ni sa rawa me da mai tiko e na siga e dai e na kena sa mai soli tiko kina ki na i soqosoqo ni rakavi e na nomudou koro vaka Turaga na nomudou vale ni vakaukauwa yago. E sa sala vata tale tiko ga mai na vakanuinui ni matanitu ni na mai yaga sara vakalevu ena loma ni nomudou soqosoqo.

• Na vinaka ni nomuni vakavakarau e veisemati vinaka kei na kena vakarautaki vinaka tu na nomuni vale ni vakaukauwa yago me vaka na veika e sa dodo liga mai kina nikua na matanitu.

• Na vuna levu ni kena vakayacori tiko na cakacaka levu oqo sa i koya na kena saga tiko na matanitu me vakatorocaketaki na nomuni bula vaka dau qito na lewe ni vanua e Viti. Mo ni vakaitavi taki kemuni ena qito vata kei na kena sagai me cadra cake mai na nomuni taledi ni qito na lewe ni vanua ni vaka tikotiko ena taudaku ni vei koro vakavavalagi. Esa tiko talega na vakanuinui ni matanitu ni na vakayagataki sara vakamatau na nomuni vale ni vakakaukauwa yago oqo, ka me rawa ni kemuni vakavinakataka cake sara na nomuni rawaka ena butu rara ni qito ko ni dui vakaitavi taki kemuni tiko kina.

• Mo ni kila deivaki sara tiko ni veivanua e dau sikova na nomuni tabacakacaka ni tabagone kei na qito, e dau vuqa na kerekere e vakagolei mai me ra bau dau nanumi tu ena kena vaka i yaya taki na vei soqosoqo e so se me ta na nodra rara ni qito na lewe ni soqosoqo ni tabagone se me nodra vaka i tikotiko.

• Na vuna levu oqo, na qito ena gauna oqo esa vurevure tiko ni ilavo kei na bula ni dua na dau qito. Sa koto talega kina na nodra dau guta na itabagone na nodra vakaitavi taki ira ena qito ka me vukea na nodra tiko bulabula.

• Au gadreva ga me’u vakananumi kemuni ena inaki ni kena mai soli tiko na nomudou vale ni vakaukauwa yago oqo:

a) Oqo na kena vakatorocaketaki na nomuni bula na lewe ni soqosoqo me rawa ni laveta cake na i vakatagedegede ni qito
b) Na vukei ni nomuni rawaka vinaka ena qito
c) Ka bibi talega na kena vaqaqaco taki na kena valuti kei na kena tagutuvi na dewa ni mate sureti ko sa vakavuna tiko na mate dole ni lewe ni vanua.

• Au gadreva me’u na vakadreta tale vei kemuni na lewe ni vanua na bibi ni tiko bulabula. Mo ni vakadeitaka e lomamuni na nomuni duavata ena kena yadravi na nomuni bula vakalewe ni koro, vaka yavusa, vaka tokatoka, vaka mataqali ka vaka matavuvale ena vorati tiko na mate sureti. Au gadreva meu vakadreta tale ga vei kemuni na bibi ni nomuni bula ka me da kua sara ni wele ena kena yadravi.

• Kivei kemuni na itabagone, au via vakauqeti kemuni mo ni dau yalomatua ka lomavata, mo ni vakayagataka na veika e tu wavoliti kemuni. E vutuniyau na noda vanua ena qele ia mo ni vakayagataka vakamatau. Na bula sautu e na rawa ga ena noda gumatua na itabagone. Me da kila na kena vakayagataki vakamatau na gauna kei na noda nuitaki keda vaka taki keda. Na noda tekivu cakacakataka na veika lalai sa tu wavoliti keda ka sega ni vakararavi ena veivuke ena veigauna kece.

• Esa gadrevi sara kina na nomuni duavata na itabagone kei na sasaga ni matanitu ka usutu ni veiqaravi ni Tabacakacaka ni iTabagone kei na Qito na nomuni vakatorocaketaki.

• Ni veitaratara kei iratou na vaka ilesilesi ni Tabacakacaka ena wasewase e loma, vakatalega kina na veitabana ni matanitu tale eso ka ra tu vakarau me ra na qaravi kemuni kei na nomuni gagadre yadudua.

• Ena tikina talega koya, au via vakadreta vei kemuni na lagilagi ni nomuni dui taledi, solisoli kei na kaukauwa e tu vei kemuni…mo ni cuqena ena kena i vakatagedegede e cake na kena vakayagataki ka mo ni rawa ka kina.

• Sa koto talega na vakanuinui vei kemuni na dauniveisusu kei kemuni na qase ni vanua me ra tuberi na itabagone – me ra tokoni ka me ra vakasalataki vaka dodonu. Mera vukei ena nodra sasaga ena veisiga ka mo ni vakaraitaki vinaka vei ira na itabagone.

• Au nuitaka ni na wasei vei ira na kilaka ni sa vulica mai ena nomuni bula ka me ra rawa ni vakadeitaka e lomadra na sasaga yaga ka me na rawa kina na bula sautu ni mataka.

• Me’u tinia, sa ka ni marau saka kina vei au meu mai solia vei kemuni na nomuni vale ni vakaukauwa yago vou ena siga nikua.

• Mo ni kalougata tiko ena nomuni veisiga ni mataka ka me noda vata tiko na marau ni siga ni sucu kei na tawase ni yabaki.

Vinaka vakalevu